Là một tỉnh đất không rộng, người không đông, số dân chỉ chiếm 5,6% dân số Đồng bằng Bắc Bộ nhưng Hà Nam đóng góp với các nước 17.300 liệt sỹ trong đó còn rất nhiều các liệt sỹ nằm lại trên các chiến trường chưa được quy tập.
Năm 2009 lãnh đạo tỉnh Hà Nam quyết định xây dựng khu tâm linh để thờ tự các anh hùng liệt sỹ trong toàn tỉnh. Đây là một cố gắng lớn của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân trong tỉnh và Thành phố Phủ Lý.
Xã Lam Hạ, mảnh đất phía Đông Bắc là một trọng điểm ác liệt trong cuộc chiến tranh phá hoại của đề quốc Mỹ. Những năm trước, Lam Hạ là xã Tiên Hòa, huyện Duy Tiên, án ngữ phía Đông Bắc thành phố với những trận địa phòng không tầm cao tầm thấp để bảo vệ 3 mục tiêu quân sự chiến lược: Cầu sắt, bắc qua sông Châu; Cống Bảy cửa, tưới tiêu cho vùng Duy Tiên và giao thông đường thủy trong chiến lược kinh tế quốc phòng. Đây cũng là địa danh trong chiến tranh phá hoại được coi là tam giác lửa, giặc quyết phá, ta quyết giữ.
Trong trục ngày đầu tháng 10 năm 1966, 9 cô gái trẻ tuổi đời từ 17 đến 24 của hai thông Đình Tràng và Đường Ấm đã hy sinh trên mâm pháo Hiệp đồng cùng bộ đội. Chị Đặng Thị Chung cô gái thứ 10 đã hy sinh tại trận địa pháo 57 li, đóng ở đầu thôn Hòa Lạc ngày 7 tháng 7 năm 1967. Chiến tranh phá hoại đã cướp đi 10 cô gái trẻ khi ngẩng cao đầu trên mâm pháo, trực tiệp chiến đấu, cùng bộ đội cao xạ pháo.
10 liệt nữ anh hùng đã hiến dâng tuổi xuân cao khiết cho cuộc chiến đấu. Tên tuổi các chị đã đi vào thơ ca nhạc họa. Chị Nguyễn Thị Thi, cô gái vừa xuất ngoại được 2 ngày sau tết Trung thu Bính Ngọ cùng chị gái là Nguyễn Thị Thu hy sinh cùng một trận. Chị Thi được truy tặng danh hiệu cao quý Anh hùng lực lượng vũ trang.
Trận địa quyết thắng đầu thôn Đình Tràng, nơi đóng quân của Đại đội 6, Trung đoàn 350, tỉnh đội Nam Hà xưa cũng được cho là Đồng Lộc thứ 2 trên Miền Bắc trong cuộc chiến tranh phá hoại của Mỹ, giờ là khu đền thờ các anh hùng Liệt sỹ toàn tỉnh. Đền thờ 10 cô gái Lam Hạ là nền đất của Khẩu đội 1, nơi cả khẩu đội pháo 37 li gồm bộ đội và dân quân cùng chiến đấu và cùng hy sinh trận 01/10/1966.
Ý tưởng hình thành ra đời khu tâm linh hôm nay, bắt nguồn từ trận đánh máu lửa năm xưa.
Chúng đôi gặp anh Nguyễn Văn Học – thành ủy viên – Giám đốc dự án, giữa những ngày Thành phố đang chuẩn bị đón niềm vui lớn với sự kiện đón Huân chương Độc lập hạng 3, thực hiện Nghị Quyết của Chính phủ về mở rộng địa giới hành chính. Anh tâm sự:Ý tưởng của dự án ra đời cũng xuất phát từ tâm nguyện của nhân dân toàn tỉnh. Đảng bộ và chính quyền tỉnh Hà Nam và Thành phố Phủ Lý rất trăn trở về dự án này. Nhiều cuộc họp, nhiều phác thảo, ý tưởng được đặt ra để thống nhất chủ trương và tổ chức thực hiện. Đây là công trình đặc biệt của Hà Nam thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn…
Dự án thực hiện trên diện tích 13,4 ha theo dự kiến ban đầu. Riêng giai đoạn đầu khối lượng san lấp là 61,425m3, để tận dụng lại trận địa pháo năm xưa đa phần là thùng đào, thùng đấu ven sông Châu Giang, việc đặt công trình nhiều chỗ có vùng đất yếu nên công tác san lấp và giải phóng mặt bằng được các kiến trúc sư chuẩn bị chu đáo. Công tác rà phá bom được tiến hành khẩn trương do Trung đoàn 149 Công binh – Quân đoàn 1, đảm bảo. Trước lễ động thổ, phác thảo phối cảnh của công trình được đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng, để lấy ý kiến rộng rãi của nhân dân. Địa phương khu vực dự án, đồng tình ủng hộ và sẵn sàng hiến đất vì mục đích nhân văn cao cả.
Lễ động thổ khởi công công trình (23/9/2009), Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan cùng đông đảo các thành viêc Chính phủ, các Bộ, Ban ngành Trung ương và Tỉnh, các vị Tướng lĩnh, doanh nhân và nhân dân Hà Nam và một số tỉnh bạn đã về dự ngày hội Đền ơn đáp nghĩa các anh hùng liệt sỹ đã hy sinh vì đất nước, vì quê hương. Dự án đã nhận được sự ủng hộ về tiền và hiện vật ban đầu trị giá gần 5 tỷ đồng. Các tổ chức và cá nhân như: Ngân hàng Công thương Hà Nam (1tỷ 700 triệu đồng); Ngân hàng đầu tư (700 triệu đồng); Công ty Tiến Lộc của bà Lã Thị Lan người Lý Nhân sống tại Thành phố HCM (110 triệu đồng)… Các gia đình ông bà Nguyễn Đức Lộc (300 triệu đồng); ông Bành Thanh Bần, một doanh nhân của Sơn Tây cung tiến bát nhang đồng trị giá 145 triệu đồng… Nhân dân trong tỉnh cũng đóng góp nhiệt tình để tỏ lòng biết ơn các anh hùng liệt sỹ.
Công ty cổ phần tu bổ di tích Trung ương, đơn vị nhận thầu xây dựng dưới sự tổ chức, giám sát của bên A do đồng chí Nguyễn Văn Học – thành ủy viên – Giám đốc dự án cùng tập thể cán bộ, công nhân viên ngày đêm giám sát tiến độ công trình, giải quyết những khó khăn vướng mắc phát sinh để công trình hoàn thành đúng tiến độ.
Hai khu đến liệt sỹ tỉnh, và đền thờ 10 cô gái Lam Hạ đã hoàn thành với tổng chi phí 33,9 tỷ đồng. Khuôn viên uy nghiêm, các công trình tả vu, hữu vu với lầu chuông, gác chống bề thế được xây cất trang trọng, kiến trúc đẹp… Các địa phương trong tỉnh còn dâng cây cảnh quý. Đặc biệt những cây lưu niệm của các đồng chí: Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang, Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Doan…
Ngày mở đền là ngày lễ trọng. Từng đoàn xe rước linh, dâng bài vị các anh hùng liệt sỹ của từng địa phương về ngôi đền thiêng. Những vị chức sắc tôn giáo, tăng ni, phật tử dâng lễ cầu siêu 17.300 liệt sỹ mà danh tính được khắc vào bia đá trịnh trọng thờ phụng đời đời.
Khu đền thờ Liệt sỹ tỉnh Hà Nam và đền thờ 10 cô gái Lam Hạ đã nhang khói được gần 2 năm, qua 2 cái tết Nguyên đán của dân tộc, qua những ngày lễ lớn của đất nước, từng đoàn người đã hội tụ về đây trong hương trầm thơm ngát, kính dâng Bác Hồ và hương hồn các anh hùng liệt sỹ đã hy sinh vì độc lập tự do của Tổ quốc./.
